E-postama gönder HAREZM TÜRKÇESİNDE NADİR KULANILAN FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ / SUFFİXES THAT MAKES FROM WERB TO NOUN, WHİCH ARE USED RARELY İN KHWAREZM TURKİSH
Öz
Söz yapımı, bir dilin zenginliğinin göstergelerinden biri kabul edilir. Dünyanın herhangi bir dili söz yapımı konusunda mahir ise o dilin “gelişmiş, üretken” olduğu söyleyebilir. Dildeki kavram ve eylemlerin, yardımcı ögelerin biçimsel olarak gösterilebilmesi sözlerle mümkün olduğundan, bir dil her dönemde yeni sözler türetmelidir.
Eklemeli bir dil olan Türkçede söz yapımı için yapım ekleri ana karakterler durumundadır. Türkçe yapım ekleri açısından dünyanın en üretken dillerinden biridir. Türkçede söz türetmek için kullanılan dört türlü yapım eki vardır: isimden isim yapma ekleri, isimden fiil yapma ekleri, fiilden isim yapma ekleri ve fiilden fiil yapma ekleri.
Bu çalışmada, Türkçenin tarihî dönemlerinden olan Harezm Türkçesinde nadir kullanılan fiilden isim yapma ekleri incelenmiştir. Harezm Türkçesi, Türk dili tarihinde eserler açısından en şanslı dönemlerdendir. Bu dönem gerek mensur gerekse manzum ve sözlük hüviyetinde, dönemin dil hususiyetlerini, dil bilgisi özelliklerini, kelime hazinesini, cümle yapısını; kısacası bir dilin incelenmesi için gereken bütün malzemeye sahip bir dönemdir.
Dönemin en hacimli ve kelime hazinesi olarak en zengin eserleri olan Nehcü’l-Ferâdis, Kısasü’l-Enbiyâ, Hüsrev ü Şîrîn ve Mu’înü’Mürîd üzerinde yürüttüğümüz çalışmamızda; bu eserlerde nadir kullanılan fiilden isim yapma ekleri tespit edilmiş,bu yapım eklerinin tarihî seyri ve eserlerde ne şekilde kullanıldıkları gösterilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Tam Metin:
PDFReferanslar
Akalın, Mehmet (1988) Tarihî Türk Şiveleri, Ankara: TKAE Yayınları.
Akdemir, Yılmaz, İSİ, Hasan (2017), Çekim Ekinden Yapım Ekine "+CA", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 48, Şubat 2017: 14-28.
Arat, Reşid Rahmeti (1998) Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig II, /. Baskı Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Arat, Reşit Rahmeti (1979). Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig III, İndeks, (İndeksi Neşre Hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), İstanbul: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
Arat, Reşit Rahmeti (2007). Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 458.
Argunşah, Mustafa, Güner, Galip (2015) Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları.
Aşcı, Ufuk Deniz (2010) Musa-nâme-İnceleme-Transkripsiyonlu Metin-Çeviri-İnceleme-Tıpkıbasım, Konya: Palet Yayınları.
Aşcı, Ufuk Deniz (2010) İşenaalı Arabay Uulu’nun İki Eseri: Cazuu Colunda Saamalık ve Alip-Bee, Notlar-Transkripsiyonlu Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım, Konya: Palet Yayınları.
Ata, Aysu (1997) Nasırü'd-din Bin Burhanü'd-din Rabguzi, Kısasü'l-Enbiya (Peygamber Kıssaları) I, Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-1.
Ata, Aysu (1998) Nehcü’l-Ferâdîs Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) III Dizin-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 518.
Ata, Aysu (2014) Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
Atalay, Besim (1939-1943), Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi, I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Banguoğlu, Tahsin (1997) Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Bilgen, İpek (1989) Dīvānu Luġāti’t-Türk’te Söz Yapımı, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi.
Caferoğlu, Ahmet (1984), Türk Dili Tarihi I-II, İstanbul: Enderun Kitabevi.
Caferoğlu, Ahmet (2011) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
Clauson, Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
Clauson, Sir Gerard (1993) XIV. Yüzyıl Moğolcasındaki Türkçe Unsurlar, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 7: 215-234.
Clauson, Sir Gerard (2007) Türkçede Sekizinci Yüzyıldan Önce Kullanılan Ekler, Dil Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Güz 2007: 185-196.
Dankoff, Robert, Kelly, James (1985) Maḥmūd al-Kāşġarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luġāt at-Turk), III: Cambridge: Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Turkish Sources VII.
Demirci, Ümit Ö., Karslı, Sibel (2014) Kutb’un Husrav u Şîrîn’i Dizin, İstanbul: Kesit Yayınları.
Doerfer, Gerhald (1963) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, I: Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Doerfer, Gerhald (1965) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, II: Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Doerfer, Gerhald (1967) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, III: Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Doerfer, Gerhald (1975) Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen, IV: Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Eckmann, Jànos (1996) Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Yayımlayan: Osman Fikri Sertkaya), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann, Jànos (1998) Harezm Türkçesi, Tarihî Türk Şiveleri (Çev. Mehmet Akalın), 3. Baskı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 173-210.
Eckmann, Jànos (2004) Nehcü’l-Ferādīs Uştmahlarnın͡g Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) Yayımlayanlar: Semih Tezcan – Hamza Zülfikar., Ankara: Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eckmann, Jànos (2011) Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya), (3. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eraslan, Kemal (1994) +sı- / +si- (~ +su- / +sü-) İsimden Fiil Yapma Eki ile -sı- / -si- (~ -su- / -sü-) Fiilden Fiil Yapma Eki ve Genişlemiş, Şekilleri Hakkında, Türk Kültürü Araştırmaları, XXXII / 1-2, 1994: 51.
Eraslan, Kemal (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ercilasun, A. Bican, Ziyat Akkoyunlu (2014) Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1120.
Ercilasun, Ahmet B. (1975), -maç / -meç Eki Üzerine, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt:XXI: 83-88.
Ercilasun; Ahmet B. (2004) Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları
Erdal, Marcel (1991) Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II: Wiesbaden: Turcologica 9. (Eski Türkçede Sözcük Oluşumu: Sözcüğe İşlevsel Bir Yaklaşım).
Erdal, Marcel (2004) A Grammar of Old Turkic: Leiden-Boston: Brill. (Eski Türkçenin Grameri).
Eren, Hasan (1999) Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (2. Baskı), Ankara: TDK Yayınları.
Ergin, Muharrem (2011) Türk Dil Bilgisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Gabain, Annemarie Von (1988) Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Gabain, Annemarie Von (1998), Codex Cumanicus'un Dili, Tarihî Türk Şiveleri, (Çev. Mehmet Akalın), 3. Baskı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 67-109.
Gülensoy, Tuncer (2011) Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü C-I (A-N), C-II (O-Z), Ankara: TDK Yayınları.
Güner, Galip (2013) Kıpçak Türkçesi Grameri, İstanbul: Kesit Yayınları.
Hacıeminoğlu, Necmettin (1997) Harezm Türkçesi ve Grameri, Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Hacıeminoğlu, Necmettin (2000) Kutb'un Husrev ü Şirin'i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 573.
Karamanlıoğlu, Ali, Fehmi (1955) Nehcü’l-Feradis’e Dair, Türk Dili IV, S 45, Ankara: TDK Yayınları: 556-558.
Karamanlıoğlu Ali Fehmi (1968-1971) “Nehcü’l-Feradis’in Dil Hususiyetleri”, TDED, C. XVI-XIX: 55-71, 33-56, 57-80, 145-170.
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1989) Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi't-Türkî), Ankara: Atatürk kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 544.
Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994) Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Atatürk, Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 579.
Korkmaz, Zeynep (1995) Köktürkçede İsimden Fiil Türeten Ekler ve Köken Yapıları Üzerine, Türk Dili Üzerine Araştırmalar 1: 188-194.
Korkmaz, Zeynep (2005), Türk Dilinde +ça Eki ve Bu Ek ile Yapılan İsim Teşkilleri Üzerine Bir Deneme, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, İkinci Baskı, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 629/1: 12-84.
Korkmaz, Zeynep (2009) Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi, Ankara: TDK Yayınları.
Köprülü, Fuad (1997) “Harizmşah”, İslâm Ansiklopedisi, C. 5/1, Eskişehir: Millî Eğitim Bakanlığı: 265-296.
Kuyma, E. (2015) Harezm Dönemi Türkçesi ve Eserlerine Genel Bir Bakış, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi: 367-383.
Lessıng, Ferdinand D. (2003) Moğolca- Türkçe Sözlük I-II (Çev. Günay Karaağaç), Ankara: TDK Yayınları.
Nadelyayev, V. M, Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., Şçerbak, A. M. (1969), Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad: İzdatel’stvo “Nauka” Leningradskoe Otdelenie.
Nadjib E. N. (1974-1976) “Nehcü’l-Feradis ve Dili Üzerine”, (Çev. Nazif Hoca) TDED, C. XXII: 29-44.
Nalbant, Mehmet Vefa (2008) Dīvānü Luġat’t-Türk Grameri-I İsim, İstanbul: Bilgeoğuz Yaynları.
Nişanyan, Sevan (2002) Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul: Adam Yayınları.
Özkan, Abdurrahman (2018) Kitâb-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler-Tıpkıbasım), Konya: Palet Yayınları.
Özkan, Fatma (2000) -mak -mek ile Kurulan Kalıcı İsimler, Dördüncü Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildiriler. 24-26 Eylül 2000: 18 s.
Poppe, M. N. (2009) Zemahşerî, Mukaddimetü’l-Edeb -Moğolca- Çağatayca Çevirinin Sözlüğü- (Çev: Mustafa S. Kaçalin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Räsänen, Martti (1969) Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII-1, Suomalais-Ugrilainen Seura.
Samoyloviç, A. (1928) K i storii Literaturnogo sredneaziatsko-turetskogo yazıka, Leningrad.
Sağol, Gülsen (1993) Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, Giriş- Metin- Sözlük, Marmara Üniversitesi Doktora Tezi, İstanbul.
Sertkaya, Osman Fikri (1972) “Horezmî’nin Muhabbetnamesinin İki Yeni Yazma Nüshası Üzerine, Türkiyat Mecmuası, C. XXVII, İstanul: 185-207.
Sevortyan, A.V. (1974) Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov I, Moskva: Nauka.
Sevortyan, A.V. (1978) Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Obşetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovına Bukvu “b” II, Moskva: Nauka.
Taş, İbrahim (2009) Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 984.
Tekin, M. Talat (1989) Old Turkic TWYZW= tözü, Central Asiatic Journal XXXIII/1-2: 118-125.
Tekin, M. Talat (1994) Notes on Old Turkic Word Formtion, Central Asiatic Journal XXXVIII/2: 244-281.
Tekin, M. Talat (1988) Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, M. Talat (2013) On the Old Turkic Verbal Noun Suffix {-dOk}, Makaleler II, Tarihî Türk Yazı Dilleri, Hazırlayanlar: Emine Yılmaz, Nurrettin Demir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 511-518.
Tekin, M. Talat (2016) Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
Tekin, Şinasi (1976) Eski Türkçe, TDEK, Ankara: 142-192.
Tezcan, Semih (1981) Kutadgu Bilig Dizini Üzerine, Belleten XLV/2 (178): 23-78.
Tietze, Andreas (2002) Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E), İstanbul-Wien: Simurg.
Toparlı, Recep (1988) Mu’înü’l-Mürîd, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Toparlı, Recep, Argunşah, M. (2014). İslâm, Mu'înü'l-Mürîd, (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Toparlı, Recep, Vural, H., Karaatlı R. (2007) Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, (2. Baskı) Ankara: TDK Yayınları.
Toprak, Funda (2005) Harezm Türkçesinde Fiil, Ankara: Simurg.
User, H. Ş. (2009) Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları.
Ünlü, Suat (2012), Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Kitabevi.
Yüce, Nuri (1993) Ebu'l-Kâsım Cârullâh Mahmûd Bin 'Omar Bin Muhammed Bin Ahmed ez-Zamahşarî El-Hvârizmî, Mukaddimetü'l-Edeb, Hvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, (Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 535.
Zająckowski, Ananiasz (1961) Najstarsza wersja turecka ẜusräv u Ṧīrīn Qutba, Część. III, Słownik, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Zajączkowski, Ananiasz (1958) Najstarsza wersja turecka Ḫusräv u Šīrīn Quṭba. Część I–II. Warszawa: Polska Akademia Nauk. Komitet Orientalistyczny.
Refback'ler
- Şu halde refbacks yoktur.
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.