KİTÂB-I GARÎBÎ’NİN DİL ÖZELLİKLERİ / LANGUAGE CHARACTERISTICS OF KITÂB-I GARÎBÎ

Öz

Bu çalışmada Uygur edebiyatının 19. yüzyıl temsilcilerinden Turdi Nâzım’ın Kitâb-ı Garîbî adlı eseri, ses ve şekil bilgisi bakımından incelenmiştir. İncelemeye esas eser önce transkripsiyonlu olarak Latin harflerine aktarılmış. Daha sonra kelimeler ses ve şekil incelemesi yapılmak üzere dizinlenmiştir. Garîbî mahlasını kullanan Turdi Nâzım’ın eserinin el yazması nüshası hâlen bulunamamıştır. İnceleme yaptığımız eser ise H.1320 yılında (1902-1903) Bulgaristan’ın Şumnu şehrinde faaliyet yürüten Y. Avid Aranyan’ın matbaasında basılmış ve okuyucusuyla buluşmuştur.

Kitâb-ı Garîbî gerek ses bilgisi gerekse şekil bilgisi bakımından incelenmesi gereken bir eserdir. İçerisinde bulunan ağız özellikleri olarak da ciddi veriler barındırmaktadır. Özellikle metinde karşımıza çıkan ses değişimleri eserin önemini Türk dili ile ilgilenenler için arttırmıştır.

Turdi Nâzım eserine Kitâb-ı Garîbî demekle birlikte kitabın girişinde isim olarak “Ottuz Ėkki Eṣnāfıŋ Birbiri ile Gep Talaşḳanı” kaydı vardır. Dolayısıyla metinde otuz iki meslek grubuna dâhil kişilerin birbiri ile münakaşalarına yer verilmiştir. Bu münakaşalar Turdi Nâzım’ın şiir yeteneğini ortaya koymaktadır. Eser, aruzun fe‛ûlün/fe‛ûlün/fe‛ûlün/fe‛ül vezninde kaleme alınmıştır. Şairin aruz hâkimiyeti eserin değerini bir kez daha arttırmıştır.

Eserin dilini Çağatay Türkçesinin son dönemine dâhil edebiliriz. Şairin kendi ağız özelliklerinin gerek yapı olarak gerekse kelime hazinesi olarak eserine katmasının önemli olduğunu düşünüyoruz.