KUTADGU BİLİG’DE DİL İLE TASAVVUFTA SAMT ‘SUSMA’ MESELESİ / SILENCE ISSUE AT LANGUAGE AND SUFISM IN KUTADGU BİLİG

Öz

Kutadgu Bilig’de Dil ile Tasavvufta Samt ‘Susma’ Meselesi*

Mehmet Aydın**

Kırgızistan

Öz

Kutadgu Bilig İslamî Türk edebiyatının en eski ve önemli metinlerinden biri olarak kabul edilir. KB Türk edebiyatındaki ilk mesnevi ve manzum siyasetnâme örneğidir. KB metninde “dil” konusu ve meselesi -ekler dışında- yedinci bölümdeki otuz beyitte ve on dokuzuncu bölümde doksan beyitte ele alınmıştır Til “dil” göstergesi KB’de 459 defa kullanılmıştır. Dolayısıyla til “dil” sözü, KB metninde en sık kullanılan isim cinsinden kelimeler arasında yer almaktadır. KB metninin yaklaşık olarak 68.000 kelimeden oluştuğu kaydedilmektedir. Buna göre metindeki 2861 madde başı kelimeden biri olan til “dil” kelimesi metinde  % 0, 675 oranında kullanılmıştır.  Metinde yedinci bölüm dışında da birçok bağlamda til “dil” kelimesinin kullanıldığı görülür. Metnin indeksinde til kelimesine “dil, söz, sözlük” anlamları verilmiştir. Til kelimesinin metindeki sıklığı, “dil kullanımı”nın Yusuf Has Hacip tarafından sadece bir konu değil önemli bir mesele olarak ele alındığının göstergesidir. Tasavvufun üç ana ilkesi “az konuş, az uyu, az ye” şeklindedir. “Söz gümüşse sükut altındır” atasözü de bu tasavvufi anlayışı yansıtır. KB’de de esas olan “önce dinlemek ve anlamak, sonra az ve gerektiğinde konuşmak”tır. (KB’de de esas olan “az ve yerinde, gerektiğinde, önce dinlemek ve anlamak sonra konuşmak”tır. Kuşeyrî Risalesi’nde samt “susma, sükut” sûfîlerin makam ve hâlleri arasında sayılır. Kuşeyrî ile Hücvirî bütün öbür mutasavvıflar gibi dinlemeyi, susmayı, sükûtu konuşmadan ve sözden üstün bulur. Hücvirî de Keşfu’l-Mahcub’da Resulüllah’ın “Ümmetim hakkında korktuğum şeylerden en fazla endişe ettiğim husus dildir” hadisine dikkati çekerekdil meselesini “samt” çerçevesinde ele almıştır. Agop Dilaçar, KB’i Eflatun’un Devlet’i, Thomas Moore’un Ütopyası vb. Batı dünyasından metinlerle karşılaştırıp ilişkilendirmeye çalışmıştır. Bir metni metin yapan yedi metinlik özellikten biri metinlerarasılıktır. Dolayısıyla Agop Dilaçar’ın yaklaşımının isabeti tartışılamaz. Ancak KB’i aynı iklimde ve aynı dönemde üretilen başka metinlerle karşılaştırmak daha isabetli bir yaklaşım olsa gerektir. Kuşeyrî’nin Risalesi Arapça, Hücvirî’nin Keşfü’l-Mahcub’u Farsça olarak Yusuf Has Hacib’in KB’i gibi XI. yüzyıl içinde üretilmiş metinlerdir.  Bu metinlerin ikisi de KB’den önce yazılmıştır. Belki Yusuf Has Hacip doğrudan doğruya Kuşeyrî ve Hücvirî ile ve eserleriyle temas etmiş değildir. Ancak bu eserlerle KB arasında yine de Eflatun’un Devlet’i ile Thomas Moore’un Ütopya’sından daha derin bağlar vardır. Bu çalışmada KB’de dil meselesinin ele alınış biçimi, metinlerarasılık bağlamında Kuşeyrî Risalesi ve Keşfü’l-Mahcûb’la karşılaştırılacak ve ortaklıklar tespit edilmeye çalışılacaktır.  

* Bu metin 28-30 Haziran 2018’de YTSAM’ın Ankara’da düzenlediği Atabetü’l-Hakayık ve İlk Dönem Türkçesi İslâmî Eserler Sempozyumu için bildiri olarak hazırlanmış, ancak sunulamamıştır.

** Prof. Dr. OMÜ Eğitim Fakültesi Türkçe ve Sosyal Bilimler ve KTMÜ Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümü Öğretim Üyesi (mehmeta@omu.edu.tr)