Dilbilgisel Kanıtsallık İşaretleyicilerinin Sözlükselleşmesi: Özbek Türkçesinde Mısh-Mısh(Lar) / The Lexicalization of Grammatical Markers of Evidentiality: The Case of Mısh-Mısh(Lar) in Uzbek

Melike ÜZÜM

Öz


Türk lehçeleri, önermeye temel oluşturan bilginin kaynağını dilbilgisel olarak işaretleyen dillerden biri olması nedeniyle kanıtsallık incelemelerinde önemli bir yere sahiptir. Bu çerçevede Eski Türkçeden itibaren görülen -mIş görünüş-zaman ve kanıtsallık, er-miş ise kanıtsallık işaretleyicisi olarak ele alınır. Çoğu lehçede dilbilgiselleşen e(r)mish, Özbek Türkçesinde aktarımsallık için kullanılmakla birlikte kanıtsallığın aktarımsallık ulamının anlam alanında yineleme yoluyla mish-mish(lar) şeklinde sözlükselleşmiştir. Sözlükselleşen biçimbirim, sözlükte madde başı olarak ‘rivayet, söylenti’ eş anlamlı sözcükleriyle tanımlanır. Dilbilgisel kanıtsallık işaretleyicisinden gelişen sözlük birimin benzer kullanımlarına Kıbrıs ağzında, Kırgız ve Kazak Türkçesi gibi diğer Türk lehçelerinde de rastlanır. Dört farklı Türk lehçesinde doğruladığımız gelişimler ve hepsinin kanıtsallığın anlam alanında sözlükselleşmesi, dilbilgisel aktarımsallık işaretleyicilerinin sözlükselleşme eğilimi olduğunu göstermektedir. Bu çalışmada, dilbilgisel kanıtsallık işaretleyicisinin aktarımsallık ulamının anlam alanında sözlükselleşmesi, Özbek Türkçesinde kanıtsallık ulamı çerçevesinde ele alınmıştır. Çalışmanın amacı Türk lehçelerinde sözlükselleşen yapılar hakkında veri sunmak, kanıtsallık ulamının iletişimdeki önemi ve anlam alanının bu gelişimdeki rolünü açıklamaktır. İncelemede nitel ve nicel araştırma yöntemleri kullanılmıştır. İnceleme sonucunda, mish-mish(lar) sözlük biriminin yineleme yoluyla bağımlı biçim birimden bağımsız biçim birime geliştiği ortaya konmuştur.


Anahtar Kelimeler


kanıtsallık, sözlükselleşme, aktarımsallık, derlem dilbilim, Özbek Türkçesi.

Tam Metin:

PDF

Referanslar


Ağca, M. (2019). Türkçede İkilemelerin Sözcükselleşme Sürecindeki Bir İşlevi: Anlamsal Sınırlama/Belirginleştirme. 6. Uluslararası Filoloji Sempozyumu içinde (s. 221-230). Asos Yayınları.

Aikhenvald, A. Y. (2004). Evidentiality. Oxford: University Press.

Aikhenvald, A Y. (2018). Evidentiality and Language Contact. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (s. 148-172). Oxford: Oxford University Press.

Аkobirov, F. S. vd. (1981). O‘zbek tilining izohli lug‘ati, II C-X. Z. M. Ma’rufov (ed.). Moskva: rus tili nashriѐti.

Aksu Koç, A. & Dan, I. Slobin (1986). Psychological Account of the Development and Use of Evidentials in Turkish. W. Chafe, J. Nichols (Ed.), Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology Volume XX içinde (s. 159-167). USA: Ablex Publishing Corporation.

Aslan Demir, S. (2022). Yunus Emre’nin şiirlerinde dilbilimsel bir kategori olarak kanıtsallık. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22 (Özel Sayı), 223-234. https://doi.org/10.18037/ausbd.1053039

Banguoğlu, T. (1936). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Barth, D. & Schnell, S. (2021). Understanding: Corpus Linguistics (1st ed.). Routledge. https://doi.org/10.4324/9780429269035

Biemann, C., Bordag, S., Heyer, G., Quasthoff, U., & Wolff, C. (2004). Language-independent methods for compiling monolingual lexical data. A. Gelbukh (Ed.), Computational linguistics and intelligent text processing içinde (s. 217–228). Berlin, Heidelberg, New York: Springer Verlag.

Csató, É. A. (2000). Turkish MIŞ- and IMIŞ- items. Dimensions of a functional analysis. L. Johanson, B. Utas (Ed.), Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages içinde (s. 29-44). Berlin, New York: Mouton de Gruyter.

Dankoff, R. (1982). Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Volume 1. Cambridge, Mass: Harvard University Printing Office.

Demir, N. (2002). Kıbrıs Ağızlarında imiş Hakkında. bilig, Güz, Sayı 23, 129-140. Erişim adresi: http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/3365-published.pdf

Demir, N. (2012). Türkçede Evidensiyellik. bilig 62, 97-118. Erişim adresi: https://www.academia.edu/34176180/T%C3%BCrk%C3%A7ede_Evidensiyel_Nurettin_Demir_-_Bilig_62._Say%C4%B1_Yaz_2012

Friedman, V. (2018). Where do Evidentials Come From?. A. Y. Aikhenvald (Ed.) The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (s. 124-147). Oxford: Oxford University Press.

Goldhahn, D., Eckart, T. & Quasthoff, U. (2012). Building Large Monolingual Dictionaries at the Leipzig Corpora Collection: From 100 to 200 Languages. Proceedings of the Eighth International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC'12) içinde (s. 759-765). European Language Resources Association. Erişim adresi: http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/pdf/327_Paper.pdf

Göksel, A. & Kerslake, C. (2005). Turkish: A Comprehensive Grammar. New York: Routledge Publishing.

Gültekin, M., Koraş, H. & Kurbanova, M. (2019). Özbek Türkçesi, Gramer, Metin, Sözlük. İstanbul: Kesit Yayınları.

Haspelmath, M. (1999). Why is grammaticalization irreversible?. Linguistics 37-6, 1043-1068.

Himmelmann, N. (2009). Lexicalisation and grammaticalization: Opposite or orthogonal?. W. Bisang, N. Himmelmann ve B. Wiemer (Ed.), What makes Grammaticalization?: A Look from its Fringes and its Components içinde (s. 21-44). Berlin, New York: De Gruyter Mouton. https://doi.org/10.1515/9783110197440.1.21

İmer, K., Kocaman A. & Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.

Johanson, L. (2000). Turkic Indirectives. L. Johanson, B. Utas (Ed.), Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages içinde (s. 61-87). Berlin, New York: Mouton de Gruyter.

Johanson, L. (2002). Structural factors in Turkic language contacts. Richmond: Curzon.

Johanson, L. (2003). Evidentiality in Turkic. A. Y. Aikhenvald, R. M. W. Dixon (Ed.) Studies in Evidentiality içinde (s. 273-290). Amsterdam, Philadelphia: Benjamins.

Johanson, L. (2018). Turkic Indirectivity. Aikhenvald, Alexandra Y. (ed.) The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (s. 511-525). Oxford: Oxford University Press.

Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge: Cambridge University Press.

Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Keskin, E. G. (2019). Kırgız Türkçesinde gramerleşme ve sözcükleşme örneği olarak emiş~imiş~mış~miş biçimleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(2), 770-789. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/739371

Kıral, F. (2000). Reflections on -miš in Khalaj. L. Johanson, B. Utas (Ed.), Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages içinde (s. 89-101). Berlin, New York: Mouton de Gruyter.

Kononov, A. N. (1960). Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogojazyka. Moskva: Izdatel’stvo Akademii Nauk.

Landmann, A. (2010). Usbekisch, Kurzgrammatik. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.

Lazard, G. (2001). On the grammaticalization of evidentiality. Journal of Pragmatics 33, 359-367. https://doi.org/10.1016/S0378-2166(00)00008-4

Lipka, L. (1992). An outline of English lexicology: Lexical structure, word semantics, and word-formation. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Musaev M., Mussakhojayeva, S., Khujayorov, I., Khassanov, Y., Ochilov, M., Atakan, Varol H. (2021) USC: An Open-Source Uzbek Speech Corpus and Initial Speech Recognition Experiments. A. Karpov, R. Potapova (Ed.), Speech and Computer, SPECOM 2021, Lecture Notes in Computer Science, vol 12997 içinde (s. 437-447). Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-87802-3_40

Özkan, B. (2014). Türkiye Türkçesi Söz Varlığında Fiillerin Derlem Denetimi ve Derlem Tabanlı Sözlüğü. bilig, Bahar 69, 171-204. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/234317

Öztürk, R. (2005). Özbek Türkçesi El Kitabı. Konya: Çizgi Kitabevi

Palmer, F. R. (2001). Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press.

Plungian, V. A. (2001). The place of evidentiality within the universal grammatical space. Journal of Pragmatics, 33, 349-357. https://doi.org/10.1016/S0378-2166(00)00006-0

Rentzsch, J. (2010). Why Turkic DI is not [+PAST]. M. Kappler, M. Kirchner, P. Zieme (Ed.), Trans-Turkic studies. Festschrift in honour of Marcel Erdal (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 49) içinde (s. 267–279). İstanbul: Ürün Yayınları.

Ruhi, Ş. (2011). Creating a sustainable large corpus of spoken Turkish for multiple research purposes. Ulusal Konuşma ve Dil Teknolojileri Platformu Kuruluşu: Türkçede Mevcut Durum Çalıştayı’nda sunulan görüş bildirisi. TÜBİTAK-TÜSSİDE, TÜBİTAK-BİLGEM, 6-7 Ekim 2011, Gebze.

Saçkesen, A. (2010). Özbek Masallarının Tip ve Motif Yapısı (Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir). Erişim adresi: https://acikerisim.ege.edu.tr/xmlui/handle/11454/5707

Sarı, İ. (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme (Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=tQXjnSnbr6zOlRvfZtlNug&no=PyFH5bYfmAim6untLswK2w

Schönig, C. (1999). The Internal Division of Modern Turkic and its Historical Implications. Acta Orientalia 52, 63-95. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/43391369?seq=1#metadata_info_tab_contents

Sert, G. (2021). Sözlükbilim Terimleri Üzerine Bir Değerlendirme. Uluslararası Disiplinler Arası Dil Araştırmaları (DADA) Dergisi, Sayı 2021/3, Aralık, 61- 78. http://dx.doi.org/10.48147/dada.41

Slobin, D. I., Aksu, A. A. (1982). Tense, Aspect and Modality in the Use of the Turkish Evidential. P. J. Hopper, (Ed.), Tense-Aspect: Between Semantics & Pragmatics içinde (s. 185-200). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamin Publishing Co.

Straughn, C. A. (2011). Evidentiality in Uzbek and Kazakh. Library Faculty Publications. 3. Erişim adresi: https://neiudc.neiu.edu/lib-pub/3

Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.

Traugott, E. C. (2008). Grammaticalization, constructions and the incremental development of language: Suggestions from the development of Degree Modifiers in English. R. Eckardt, G. Jäger, T. Veenstra (Ed.), Variation, Selection, Development-Probing the Evolutionary Model of Language Change içinde (s. 219-250). Berlin/New York: Mouton de Gruyter.

Tuğlacı, G. (2020). Özbekçede Dolaylılık Kategorisi. Dil Araştırmaları, Bahar, 26, 175-192.

Baisa V. & Suchomel V. (2012). Large Corpora for Turkic Languages and Unsupervised Morphological Analysis. Proceedings of the Eighth International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC’12) içinde (s. 28-32). İstanbul: European Language Resources Association.

Willet, T. (1988). A cross-linguistic survey of the grammaticization of evidentiality. Studies in Language 12, 51–97. https://doi.org/10.1075/sl.12.1.04wil

Yavaş, F. (1982). The Turkish Aorist. Glossa 16, 40 53.


Refback'ler

  • Şu halde refbacks yoktur.


Creative Commons Lisansı
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.