BİLİNMEYEN BİR TEŞEBBÜS: OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN SON DÖNEMİNDE HALK AĞZINDAN TÜRKÇE SÖZ DERLEME ÇALIŞMALARI / AN UNKNOWN ENTERPRISE: COMPILING STUDIES OF TURKISH WORDS IN THE FOLK LANGUAGE IN THE LAST PERIOD OF THE OTTOMAN EMPIRE

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda, halk arasında kullanılan Türkçe kelimelerin derlenmesiyle ilgili hiçbir resmî girişimde bulunulmadığı bilinir. Ancak arşiv belgelerinden, biri II. Abdülhamid biri İkinci Meşrutiyet dönemlerinde olmak üzere ‘bilinmeyen iki teşebbüsün’ bulunduğu anlaşılmaktadır. Halk arasında kullanılan Türkçe kelimelerin tespit ve derlenmesi konusu ilk olarak 1894’te, kendini Bosnalı bir muhacir olarak tanıtan Ethem isimli meçhul birinin teklifiyle başlar. Sadrazam Cevad Paşa’nın şahsî girişimi sonucu bu tarihte, vilayet maarif idarelerine halk arasında kullanılan Türkçe kelimelerin derlenerek cetvellere kaydedilmek suretiyle merkeze gönderilmesi yönünde bir genelge gönderilir. Ancak bu ilk teşebbüs Sultan II. Abdülhamid’in konuya şüpheyle yaklaşması ve Maarif Nezareti’nin ilgisizliği sebebiyle sonuçsuz kalır. Halk dilinde yaşayan fakat sözlüklere girmemiş kelimelerin derlenmesi düşüncesi İkinci Meşrutiyet döneminde Bilgi Mecmuası müdürü Celal Sahir’in girişimleri sonucu yeniden gündeme getirilir. 1914’te vilayetlere, Türkçe kelimelerin derlenmesiyle ilgili, hemen hemen 1894’teki genelgenin aynısı olan yeni bir genelge gönderilir. Maarif Nezareti’ne vilayetlerden derleme cetvelleri gelmeye başlar. Ancak vilayetlerden derleme cetvellerinin geldiğine dâir üst yazılar Maarif Nezareti’nde kalırken cetveller Celal Sahir’e gönderilir. Derleme cetvelleri daha sonraki tarihlerde Maarif Nezareti tarafından Celal Sahir’den talep edilir; fakat Celal Sahir’in ne cevap verdiğine veya cevap verip vermediğine dâir dosyada kayıt yoktur. Celal Sahir sonraki dönemde de bu konuda hiçbir açıklama yapmaz.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Türkçe, Ağız, Söz Derleme, Halk Dili.