Lozan Antlaşması Sonrasında Türk-İngiliz İlişkilerinde Çatışmanın Devamına Bir Örnek: Haydarpaşa İngiliz Mezarlığının Tahribi Meselesi / A Sample for the Continuation of Disagreement in Turkish-English Relationship After the Treaty of Lausanne: The Issue of Destruction of the Haydarpaşa British Cemetery

Feyza KURNAZ ŞAHİN

Öz


Çalışmanın amacı Lozan Antlaşmasının imzalanmasının ardından İstanbul’un 2 Ekim 1923’te İtilaf kuvvetleri tarafından boşaltılması sonrasında Türkiye ve İngiltere arasında diplomatik krize sebep olan Haydarpaşa İngiliz Mezarlığının tahribi meselesini irdelemek olarak tanımlanır. Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı, 1853-1856 Kırım Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan İngiltere’nin, savaş sırasında yaşamını yitiren askerleri için oluşturuldu. Anılan mezarlıktaki bazı mezarlar, Türk birliklerinin İstanbul’a girişi nedeniyle Kadıköy’de yapılan kutlamalar esnasında 5-6 Ekim 1923’te kısmen tahribe uğradı. Kadıköy’de bulunan bohça hamallarının kutlamalarda kullanılmak üzere defne dalı koparmak maksadıyla mezarlığa girmeleri sonucunda on yedi mezarda oluşan tahribat, diplomatik bir krize dönüştü. Krizin yaşandığı dönemde İngiltere’nin Türkiye’ye karşı tutumu bunun karşılığında Türk hükümetinin İngiliz yönetimine karşı duruşu Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı krizine olan ilgiyi artırmaktadır. Bu olay sadece Türk-İngiliz diplomatik çatışması ile sınırlı değildi. Bununla birlikte krizin kendisi Türk-İngiliz ilişkilerinin Lozan Antlaşması sonrasında da karmaşık ve kırılgan bir yapıya sahip olduğunu göstermekteydi. Araştırmada, Haydarpaşa İngiliz Mezarlığında bulunan bir kısım mezarın tahrip edilmesinin nedenleri, İngiltere’nin olay karşısındaki yaklaşımı ve Türk tarafının mezarlıkların tahribine ilişkin tutumu ve ürettiği çözümler değerlendirildi. Ayrıca meselede iki ülke arasında diplomatik krizin çözümüne yönelik Hariciye Vekaleti İstanbul Murahhaslığının çabası üzerinde duruldu. Makalede temel olarak Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi belgelerinden yararlanıldı.

Anahtar Kelimeler


Mezarlık; Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı; Lozan Antlaşması; İngiltere; Türkiye; Kriz

Tam Metin:

PDF

Referanslar


Arşiv Kaynakları

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA),

BCA, 30.18.1.2/3-23-17, 24 Nisan 1929.

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),

Bab-ı Asafi Amedi Kalemi (A.AMD), 59/51, 001, 29 Z 1271/12 Eylül 1255.

Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM), 21/171, 7 Teşrinievvel 1339/7 Ekim 1923; 54/2, 011, 22 Teşrinievvel 1339/22 Ekim 1923; 21/181, 8 Teşrinievvel 1339/8 Ekim 1923; 54/2, 013, 8 Teşrinievvel 1339/8 Ekim 1923; 54/2, 15 Teşrinievvel 1339/15 Ekim 1923; 54/2; 54/2, 002, 21 Teşrinievvel 1339/21 Ekim 1923; 22/152, 001-003-004, 24 Teşrinievvel 1339/24 Ekim 1923; 22/161, 001-002, 26 Teşrinievvel 1339/26 Ekim 1923; 54/2, 005-006, 29 Teşrinievvel 1339/29 Ekim 1923; 54/2, 002-004, 007, 30 Kanunuevvel 1339/30 Aralık 1923; 54/2, 009, 1 Teşrinisani 1339/1 Kasım 1923; 54/2, 010, 6 Teşrinisani 1339/6 Kasım 1923; 54/2, 011, 22 Teşrinievvel 1339/22 Ekim 1923; 54/2, 017, 25 Teşrinisani 1339/25 Kasım 1923; 54/2, 002, 012, Teşrinisani 1339/Kasım 1923; 54/2, 002, 015, 016, 23 Teşrinisani 1339/23 Kasım 1923; 54/2, 024, 29 Kanunuevvel 1339/29 Aralık 1923.

Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS), 2439/10, 001, 18 Ağustos 1333; 2439/10, 002-003, 25-27 Ağustos 1333.

Yıldız Perakende Evrakı Posta Telgraf Nezareti Maruzatı (Y.PRK.PT), 20/28, 003, 26 Mayıs 1316/8 Haziran 1900.

Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.HR), 15/20, 26 Teşrinisani 1307/ 8 Aralık 1891.

Kitap ve Makaleler

Ahmed Emin. (1339/1923). “Dün Gittiler”. Vatan, 3 Teşrinievvel, Birinci Sene (171), 1.

ALACI B. ve AKDENİZ M. (2021). “Türk-İngiliz İlişkileri Çerçevesinde Bir Örnek Olay: Kuşadası Kanapiçe Koyu Hadisesi 1934”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 14(76), 178-185.

AYDIN, M. (2006). “Osmanlı-İngiliz İlişkilerinde İstanbul Konferansı (1876)’nın Yeri”. AÜDTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 25(39), 101-115.

BAKAR, B. (2009). “Esaretten Kurtuluş: İtilâf Devletlerinin İstanbul’u Tahliyesi”. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), (23), 13-58.

BOYAR, E. (2014). “Türk-İngiliz İlişkilerinde Prestij Faktörü (1923-1938)”. Belleten, LXXVIII (283), 1157-1194.

BURAK, D. M. (2004). Birinci Dünya Savaşı’nda Türk-İngiliz İlişkileri (1914-1918). Ankara: Babil Yayınları.

BURİAN, O. (1951). “Türk-İngiliz Münasebetinin İlk Yılları”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, IX(1-2), 1-41.

CANNING, Lord Stratford (1959). Lord Stratford Canning’in Türkiye Hatıraları, (Stanley Lane Poole’den Kısaltarak Çeviren Can Yücel). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

DEMİRCİ, S. (2006). İngiliz Basınında Osmanlı’nın İki Büyük Krizi Bosna-Hersek 1908-1909/ Balkan Savaşları 1912-1913. İstanbul: Tarihçi Kitabevi.

Düstur, (1931). Üçüncü Tertip. C. 5, 11 Ağustos 1339-19 Teşrinievvel 1340, İstanbul: Necmi İstikbal Matbaası.

ELMACI, M. E. (1997). “1908 Avusturya Boykotunda Liman İşçileri”. Kebikeç, (5), 155-162.

FROMKİN, D. (2016). Barışa Son Veren Barış Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı? (Çev. M. Harmancı), 6. Baskı, İstanbul: Epsilon Yayını.

GÖKTAŞ, U. (1994). “Hamallar”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi-III. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 535-536.

GRAVES. P.P. (1999). İngilizler ve Türkler Osmanlı’dan Günümüze Türk İngiliz İlişkileri (1789-1939). (Tercüme: Y. Tezkan), Ankara: 21. Yüzyıl Yayınları.

KALEMLİ, H. (2018). “İstanbul’da İlk “Kurtuluş Bayramı” Kutlamaları”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, (62), 109-142.

KARACA, T. N. (2020). “Dostluktan Çatışmaya: Osmanlı Dönemi Türk-İngiliz İlişkileri”. Journal of Anglo-Turkish Relations (JATR), 1(1), 11-32.

KARAKUŞ, E. (2004). İngiliz Belgelerinde İkinci Dünya Savaşı Öncesi Türk-İngiliz İlişkileri. Ankara: Genelkurmay ATASE Başkanlığı Yayınları.

KAYA, Ö. (2022). “The Haydarpaşa British Cemetery: The Legacy of a Common Past”. Journal of Anglo-Turkish Relations, 3(1), 157-174.

KOCATÜRK, Ö. (2010). Türk-İngiliz İlişkileri’nin Kopuş Sürecinde Son Aşama (1911-1914). Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.

KOCATÜRK, Ö. (2011). Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası (1911-1914) İlişkilerin Bozulması ve İlk Krizler. (1911-1912). C. 1, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.

KOCATÜRK, Ö. (2013). Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Dönüm Noktası (1911-1914) Sorunları Çözme Çabaları ve İlişkilerin Kopması. C. 2, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.

KÖKSAL, F. (2019). Refik Halid Karay’ın Memleket Yazıları’nda Halk Bilimi Unsurları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı.

KURAT, A.N. (1953). Türk-İngiliz Münasebetlerinin Başlangıcı ve Gelişmesi (1553-1610). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.

KÜRKÇÜOĞLU, Ö. (1978). Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını.

Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler (2001). İkinci Takım, C. 2, Konferansta İmzalanan Senetler (30 Ocak ve 24 Temmuz 1923), (Çev. S. L. Meray), 2. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayını.

NEVİLLE, P. E. J. (1998). The diplomacy of Sir Nevile Henderson 1937-9. Basılmamış Doktora Tezi, The Open University Faculty Of Arts.

ORAN, B. (2016). “Lozan Barış Antlaşması”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar. C. 1, 21. Baskı, İstanbul: İletişim Yayını, 215-238.

ORTAYLI, İ. (1981). İkinci Abdulhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını.

SAĞ, M K. (2016). “Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı”. Geç Osmanlı Döneminde Sanat Mimarlık ve Kültür Karşılaşmaları. (ed. G. Çelik). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayını, 93-117.

SAĞ, M K. ve KESKİN M.C. (2020). “Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı’nda Mezar Taşı Heykeltıraşları ve Damgaları”. Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, 29(1), 229-251.

ŞAHİN, G. (2017). İngiliz Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu ve Türk İmajı. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.

ŞAHİN, G. (2021). Osmanlı Dönemi Balkan Tarihi Üzerine Araştırmalar (XIX. ve XX. Yüzyıl). İstanbul: Gökkubbe Yayınları.

ŞİMŞİR, B. (1991). “Ankara’nın Başkent Oluşu”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 7(20), 189-222.

UYAR, E. (2007). Türk-İngiliz Siyasal İlişkileri (1929-1936). Antalya: Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Yayınları.

UZGEL İ. ve KÜRKÇÜOĞLU, Ö. (2016). “Batı Avrupa’yla İlişkiler”. Türk Dış Politikası-I. 1919-1980. (Ed. B. Oran), 21. Baskı, İstanbul: İletişim Yayını, 139-147.


Refback'ler

  • Şu halde refbacks yoktur.


Creative Commons Lisansı
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.